Mariusz Soszka
Doradca żywieniowy, Ostrówek

Zasady stosowania świeżego zboża w żywieniu świń

Co roku w okresie pożniwnym wśród producentów świń częściej podejmowany jest temat dotyczący zasad skarmiania świeżego zboża, jego wartości odżywczej i przydatności żywieniowej. Ograniczona przydatność świeżego zboża w paszach dla świń nie stanowi dla większości hodowców i producentów niczego nowego, ale wydaje się, że ciągle brakuje informacji na temat zasad jego bezpiecznego wprowadzania do mieszanek paszowych oraz ewentualnych skutków wystąpienia błędów na tej płaszczyźnie.

Ziarno zbóż, zarówno tych przeznaczonych do konsumpcji, jak i paszowych, powinno charakteryzować się właściwą jakością, o której, oprócz odpowiedniego składu chemicznego, kształtującego wartość pokarmową, decyduje również wiele cech fizycznych ziarniaków. Wartość pokarmowa i przydatność paszowa zbóż uzależnione są od wielu czynników m.in. od odmiany, zasobności gleby, gęstości siewu, prowadzonych zabiegów agrotechnicznych i pielęgnacyjnych, nawożenia i stopnia dojrzałości nasion w czasie zbioru. Te czynniki wpływają bezpośrednio na zawartość składników pokarmowych oraz na ilość chwastów, ale tylko do czasu zebrania plonu. Od momentu zbioru na kształtowanie jakości ziarna ma wpływ dalsze postępowanie ze zbożem i warunki, w jakich będzie ono przechowywane. Z kolei do wyżej wspomnianych cech fizycznych, które kształtują jakość ziarna zaliczyć należy jego kształt (zależny od gatunku i stopnia wykształcenia ziarniaka), rozmiar i twardość (istotne z punktu widzenia procesu rozdrabniania), barwę, połysk i zapach (typowe świadczą o właściwej jakości) oraz wilgotność (która nie powinna być wyższa niż 14%), temperatura (nie wyższa niż 18^oC) i wskaźnik zanieczyszczeń (nie większy niż 6%). Ziarno powinno charakteryzować się również pełną dojrzałością, brakiem uszkodzeń oraz brakiem oznak zepsucia, bez obecności pleśni i szkodników.

Czym jest świeże zboże

Według definicji, która jest bardziej zdroworozsądkowa aniżeli literaturowa mianem „świeżego zboża” określa się ziarno zbóż wszystkich gatunków, które zostało niedawno zebrane, a zachodzące w nim procesy chemiczne i fizyczne określane jako dojrzewanie nie zostały jeszcze ukończone. Z biologicznego punktu widzenia ziarniaki takie stanowią żywe organizmy, w których z różną intensywnością zachodzą typowe dla nich procesy metaboliczne.

Procesy metaboliczne zachodzące w świeżym zbożu

Zebrane i złożone w magazynach czy silosach świeże ziarna zbóż podlegają dalszym przemianom metabolicznym. W każdym ziarniaku zachodzi wiele procesów, które powodują zmiany ich składu chemicznego oraz właściwości fizycznych. Należy pamiętać, że magazynowane ziarniaki w pierwszych tygodniach od zbioru są w pewnym sensie „żywymi organizmami”, w których zachodzą typowe dla nich procesy życiowe, tj. oddychanie, utrata wody, czyli transpiracja i dojrzewanie. Procesy te powodują, że ziarniaki zmieniają nieco swoją wartość odżywczą, lecz jednocześnie, zebrane w odpowiedniej fazie i przechowywane we właściwych warunkach, zostają przygotowywane do długookresowego magazynowania. Uznaje się, że proces dojrzewania ziarniaków zachodzi przez pierwsze 6 do 8 tygodni po zbiorze. Uważa się, że jest to okres najbardziej newralgiczny z punktu widzenia przechowalnictwa, który decyduje o dalszej jakości przechowywanego zboża.

Tuż po złożeniu ziarna w magazynie lub silosie ziarniaki szybko ulegają zawilgoceniu (tzw. procesowi pocenia się) i lekkiemu zagrzaniu, na skutek czego podnosi się ich wilgotność i temperatura. Zjawisko to wynika z faktu, że najczęściej zbierane są ziarniaki gorące, które po złożeniu transpirują wodę, oraz z występowania intensywnych procesów oddychania polegających na hydrolizie skrobi do glukozy i dalszej przemianie glukozy do dwutlenku węgla i wody, czego efektem ubocznym jest powstawanie ciepła. Warto wspomnieć, że intensywność oddychania, a więc również intensywność procesów zagrzewania się ziarna zależy od wilgotności ziarniaków (procesy oddychania są intensywniejsze, kiedy wilgotność ziarniaków jest większa) i od temperatury powietrza występującej w magazynie lub silosie. Procesy oddychania przebiegają najwolniej w temperaturze 0^oC, a ich intensywność wzrasta w miarę wzrostu temperatury. Należy również wiedzieć, że zagrzewanie się ziarna zbóż pociąga za sobą nie tylko znaczny ubytek węglowodanów stanowiących podstawowy składnik pokarmowy ziarniaka, które zużywane są tym intensywniej, im bardziej intensywne są procesy oddychania, ale wiąże się również z niebezpieczeństwem rozwoju grzybów, pleśni i mikroorganizmów. Organizmy te, mając świetne warunki do rozwoju (wysoka temperatura i dostępność do składników pokarmowych), szybko się namnażają, pogarszając w ten sposób jakość organoleptyczną ziarna, jego zdolności przechowalnicze, siłę kiełkowania i wprowadzając produkty własnego metabolizmu, którymi są niebezpieczne mykotoksyny. W ziarnie suchym (12% wody) i chłodnym (ok. 5-8^oC) straty składników pokarmowych wynikające z oddychania są praktycznie równe zeru.

Kolejnym procesem zachodzącym podczas dojrzewania ziarna jest transpiracja wody. Woda jest wydzielana przez szparki i bezpośrednio przez nabłonek. Podczas magazynowania następuje jedynie wydzielanie wody na zewnątrz bez jej pobierania. Intensywność transpiracji zależy od temperatury i wilgotności w pomieszczeniu. Im wyższa temperatura i niższa wilgotność w magazynie, tym transpiracja zachodzi szybciej.

Świeże zboże charakteryzuje się najczęściej:

1. wyższą wilgotnością – pomimo pomiarów wilgotności, które często prowadzone są przed zbiorem lub w jego trakcie, wskazujących wartości rzędu 10-12%, świeżo zebrane i magazynowane przez 24-48 godzin ziarno charakteryzuje się zwykle wilgotnością rzędu 16-20%, co związane jest z procesami zachodzącymi w trakcie przechowywania. Bezpośrednio po zbiorze intensywność procesów metabolicznych jest wysoka, a warunki przechowywania najczęściej nie sprzyjają ich ograniczeniu (niewystarczająca wentylacja), stąd wilgotność szybko wzrasta. Duży wpływ na wilgotność, oprócz intensywności procesów metabolicznych, ma również stopień zanieczyszczenia ziarna materią organiczną, w tym szczególnie chwastami i elementami zielonymi roślin. Tam zgromadzone są duże pokłady wody, które w warunkach przechowalniczych są oddawane do środowiska, w tym również do ziarniaków. Wysoka wilgotność, jaką charakteryzuje się ziarno sprawia, że jest ono podatne na rozwój pleśni i bakterii, co zwiększa ryzyko powstawania mykotoksyn, w tym również mocno niebezpiecznych DON i ZEA, których obecność znacząco wpływa na efektywność produkcji. W praktycznym ujęciu i najkrócej DON decyduje o mocnym ograniczeniu wielkości pobrania paszy, a w skrajnych przypadkach występowaniu wymiotów. Z kolei ZEA stanowi toksynę estrogenową, mocno zaburzającą procesy związane z rozrodem, procesy hormonalne, wywołującą obrzęk sromu, problemy z implantacją zarodków, ronienia, a u młodych zwierząt obrzęk i zaczerwienienie sromu, powiększenie gruczołów sutkowych oraz wypadanie odbytnicy i pochwy.

2. wysoką temperaturą – która wynika z temperatury zewnętrznej oraz procesów metabolicznych zachodzących w trakcie przechowywania ziarna. Zebrane ziarno charakteryzuje się temperaturą właściwą dla temperatury środowiska, z którego zostało pozyskane, a więc często 25-30^oC lub więcej, co w połączeniu z ograniczonymi możliwościami oddawania tej temperatury oraz ciągle intensywnie zachodzącymi procesami metabolicznymi sprawia, że różnica w stosunku do zboża długo przechowywanego może dochodzić nawet do 20^oC.

3. obecnością substancji antyodżywczych – świeże zboża zawierają więcej niekorzystnych związków chemicznych takich jak enzymy oksydacyjne, pentozany, taniny, polisacharydy nieskrobiowe, toksyny endogenne czy inhibitory enzymów trawiennych. Są to substancje, które naturalnie występują w ziarniakach w trakcie ich wzrostu i dojrzewania i które po zbiorze oraz zakończeniu procesu dojrzewania ulegają częściowemu rozkładowi lub unieczynnieniu. Do substancji, które w największym stopniu są degradowane po zakończeniu procesu dojrzewania ziarniaków należą:

– pentozany i śluzy (szczególnie z żyta i pszenżyta), które utrudniają trawienie skrobi i białka oraz mogą stanowić przyczynę występowania biegunek,

– enzymy oksydacyjne (np. lipoksydaza), które wpływają na utlenianie tłuszczów i pogarszają wartość energetyczną ziarna,

– toksyny endogenne (np. niektóre związki fenylowe), które podrażniają układ pokarmowy, czego skutkiem mogą być biegunki, wzdęcia i ograniczenie możliwości trawienia oraz wchłaniania składników pokarmowych z paszy.

4. zmianą właściwości fizycznych – świeże, niedojrzałe zboże charakteryzuje się odmiennym smakiem, zapachem oraz konsystencją i teksturą w stosunku do ziarna dojrzałego. Różnice te dotyczą zarówno czynników biochemicznych, jak również organoleptycznych, w tym także samej struktury ziarna. W praktyce ziarno zbóż, które leżakowało w magazynach przez ostatnie miesiące nie jest żywe, wszelkie procesy metaboliczne w nim zachodzące ustały, ziarno zdążyło odpowiednio wyschnąć i osiągnęło należytą temperaturę. Jest twarde, a pod naciskiem palców kruszy się, co nie jest bez znaczenia z punktu widzenia jakości rozdrabniania oraz struktury paszy. Z kolei świeże ziarno pod względem konsystencji przypomina gumę, jest miękkie, łatwiej się je ściska, łatwiej się płaszczy, co decyduje o odmiennym zachowaniu w trakcie procesu rozdrabniania. Dodatkowo świeże zboże po procesie rozdrabniania, na skutek zwiększonej wilgotności oraz cech chemicznych zawartych w nim składników pokarmowych charakteryzuje się tendencją do aglomerowania (zlepiania się), co wpływa na pogorszenie struktury mieszanki paszowej oraz utrudnia sam proces mieszania. Ponadto może to również wpływać na ograniczenie wielkości pobrania paszy, pomimo utrzymania tego samego jej składu.

Jak powszechnie wiadomo, świnie są bardzo wrażliwe na zmiany cech jakościowych paszy. W pewnym sensie również przyzwyczajają się do jakości ziarna, zapachu, smaku, struktury i konsystencji pasz. Z tych powodów jakakolwiek zamiana ziarna, w tym również przejście ze starego ziarna na świeże tego samego gatunku, wpływa na spadek wielkości pobrania paszy, a to łączy się z szeregiem konsekwencji związanych z efektywnością chowu, ale może również wpłynąć na status zdrowotny zwierząt. Najbardziej delikatne i wrażliwe na każdą zmianę wydają się być żołądki świń, a w szczególności loch i tuczników, u których zmiana może prowokować powstawanie wrzodów żołądka, biegunek, zapalenia błon śluzowych jelit i wypadanie odbytów. Zmiana paszy stanowi dodatkowo czynnik stresowy, czego skutkiem może być pojawienie się agresywnych zachowań w stadzie.

Zmiana właściwości fizycznych ziarniaków powinna pociągnąć za sobą odpowiednie dopasowanie parametrów rozdrabniania, tak aby zadbać o właściwy profil frakcji śruty i dopasować je do optymalnych dla zwierząt.

5. brak stabilizacji chemicznej – do czasu osiągnięcia pełnej dojrzałości zebrane ziarniaki podlegają ciągłym zmianom wartości pokarmowej wynikającym z zachodzących wewnątrz ich struktury procesów. Z tego powodu poddanie zbóż analizom chemicznym określającym zawartość podstawowych składników pokarmowych w celu uwzględnienia ich w recepturach najlepiej wykonać po zakończeniu procesu dojrzewania ziarna.

Czy można stosować świeże zboża w żywieniu świń?

Należy wiedzieć, że świeżo zebrane ziarno zbóż niepoddane konserwacji lub działaniu enzymów nie nadaje się do bezpośredniego skarmiania i wymaga ok. 6-8 tygodni leżakowania we właściwych warunkach. Skarmianie takiego zboża w mieszankach paszowych dla świń może nieść za sobą groźne konsekwencje, a ich intensywność zdecydowanie zależy od grupy technologicznej świń, od jakości zboża oraz jego udziału w paszy. Zdecydowanie najbardziej wrażliwymi na świeże zboże są prosięta, które ze względu na stosunkowo słabo rozwinięty przewód pokarmowy i układ enzymatyczny, a także mikroflorę jelitową najsłabiej radzą sobie z odmiennym składem chemicznym i właściwościami fizycznymi niedojrzałych ziarniaków. Tolerancja zwierząt starszych jest dalece większa, co nie oznacza, że u tych grup zwierząt podawanie świeżych zbóż odbywa się bez konsekwencji. Wysoki udział świeżego zboża w paszach dla loch prośnych i karmiących oraz warchlaków i tuczników jest bardzo niebezpieczny przede wszystkim ze względu na działanie zatwardzające i wzdymające. U tych zwierząt często odnotowywane są spadki przyrostów dobowych, które są konsekwencją zmniejszonego pobrania paszy i słabszego jej strawienia, problemy żołądkowo-jelitowe, biegunki i wzdęcia, a także zaburzenia przemiany materii oraz wchłaniania składników odżywczych. Często dochodzi również do zjawisk wywołanych przez pojawiające się w świeżym zbożu toksyny grzybowe.

W przypadku, kiedy występuje konieczność skarmiania świeżego zboża w paszach dla świń, należy to starannie zaplanować i przeprowadzić w sposób bezpieczny dla zwierząt.

1. Do skarmiania należy użyć w pierwszej kolejności zboża najlepiej przewentylowane. Wentylacja zboża prowadzona w intensywny i efektywny sposób pozwala na szybkie wyprowadzenie ze składowanej masy ziarna nadmiaru wody, wysokiej temperatury oraz dwutlenku węgla, co z jednej strony przyspieszy proces dojrzewania ziarna, a z drugiej strony ograniczy możliwość namnażania grzybów, pleśni oraz drobnoustrojów, sprawiając, że ziarno stanie się bezpieczniejsze do skarmienia.

2. Świeże zboże najlepiej wprowadzać do starszych grup technologicznych świń, np. tuczników, które mają najbardziej rozwinięte mechanizmy decydujące o zdolności trawienia trudno rozkładanych składników paszy, a z drugiej strony nie stanowią materiału matecznego.

3. Do pierwszych pasz należy ograniczyć udział świeżego zboża w mieszance do maks. 20-30% na początku, co nie wpłynie znacząco na zmianę smakowitości i konsystencji paszy oraz ograniczy negatywne oddziaływanie świeżych zbóż na zwierzęta. Pozostałą część zbóż należy uzupełnić starymi zapasami.

4. Należy kontrolować jakość zasypywanych zbóż, szczególnie ich temperaturę oraz wilgotność i w razie potrzeby zmienić źródło surowca.

5. Cały czas należy monitorować stan zdrowia zwierząt oraz wielkość pobrania przez nie paszy, a w przypadku wystąpienia jakichkolwiek negatywnych objawów wycofać świeże zboże z paszy.

6. Należy zadbać o jakość magazynów na zboże, ich czystość, dezynfekcję, dezynsekcję oraz możliwości wentylacji.

7. Należy stosować dodatki paszowe służące inaktywowaniu negatywnie oddziałujących na zwierzęta składników pokarmowych zawartych w świeżym zbożu oraz stabilizacji ich przewodu pokarmowego. Są to najczęściej preparaty zawierające przede wszystkim różnego rodzaju enzymy i witaminy, których działanie w tym przypadku jest trójkierunkowe. Pierwszym kierunkiem działania jest eliminacja szczególnie wysokiej aktywności substancji antyżywieniowych zawartych w świeżych ziarnach zbóż, dzięki wprowadzeniu do mieszanki enzymów (najczęściej beta-glukanazy i ksylanazy) rozkładających i blokujących działanie substancji antyżywieniowych. Drugim kierunkiem działania tego typu preparatów jest uwalnianie składników pokarmowych, które są zamknięte w niedostępnych dla enzymów endogennych kompleksach węglowodanowo-białkowych. Trzecim kierunkiem jest dostarczenie dodatkowej ilości substancji poprawiających strawność składników pokarmowych szczególnie u młodych zwierząt. Na rynku występują preparaty, które przy udziale 0,1-0,2% w mieszance paszowej pozwalają wprowadzić do paszy ok. 20-30% świeżego zboża bez konieczności jego leżakowania i dojrzewania.

Inną grupą dodatków paszowych pozytywnie oddziałujących na zdrowotność zwierząt w trakcie skarmiania świeżych zbóż oraz wielkość pobrania paszy przez świnie są zakwaszacze, które stymulują układ enzymatyczny do poprawy aktywności enzymów, stabilizują mikroflorę jelitową ograniczając nadmierne procesy fermentacji oraz poprzez poprawę smakowitości paszy wpływają na zwiększenie stopnia jej pobrania przez zwierzęta.